Circulaire infrastructuur: Kansen voor inkopers in de transitie

De transitie naar een circulaire economie biedt volop kansen, ook voor de infrastructuursector. We spraken met Tom Coenen, universitair docent in de Integrated Project Delivery groep aan de Universiteit Twente. Tom heeft een proefschrift geschreven over de transitie naar een circulaire infrastructuur. In februari 2024 heeft hij hier de Commissie Infrastructuur en Waterstaat van de Tweede Kamer over mogen informeren. Hij ontdekte dat inkoop een cruciale rol speelt in deze transitie. In dit artikel deelt Tom zijn inzichten over de huidige situatie, de belangrijkste uitdagingen en de kansen die er liggen voor inkopers in de infrastructuursector.

Wat was de aanleiding voor je onderzoek?

‘Mijn onderzoek begon met een brede vraag: Hoe maken we infrastructuur circulair? Al snel ontdekte ik dat techniek niet het grootste probleem is. De echte uitdaging zit in de manier waarop we werken en samenwerken. Daarom heb ik onderzocht hoe de transitie naar circulariteit nu loopt, welke obstakels er zijn en wat organisaties kunnen doen om circulair denken in de hele organisatie toe te passen.’

Wat speelt er nu op het gebied van inkoop binnen de infrastructuursector?

‘Binnen de infrastructuur starten verschillende publieke opdrachtgevers, zoals ProRail, waterschappen en Rijkswaterstaat, veel projecten afzonderlijk op. Inkoop speelt hierbij een centrale rol: infra-assets of diensten worden aangeschaft op basis van vooraf vastgestelde eisen. Dit proces is vaak lineair en gericht op het verbeteren of vervangen van individuele assets, zoals sluizen of viaducten. Deze werkwijze sluit niet aan bij circulaire principes. Door de beperkte scope van veel projecten, in bijvoorbeeld een enkele asset of een enkele aanlegfase, wordt hergebruik of opschaling van circulaire oplossingen erg lastig gemaakt. Hierdoor blijven kansen om duurzame en circulaire stappen te zetten vaak onbenut of binnen enkele pilots.’

Kun je een voorbeeld noemen?

‘Een goed voorbeeld is het vervangen van een brug. Op dit moment vertaalt de opdrachtgever het probleem vaak naar een lijst met specifieke eisen en bepaalt welk product daar het beste bij past. De bouw van de nieuwe brug wordt vervolgens als een op zichzelf staand project uitgevoerd, met de focus volledig op het vervangen of verbeteren van die ene brug. Op zo’n moment is het voor het projectteam vaak al te laat om circulaire kansen mee te nemen, aangezien het inkoopproces al is afgerond.

Wat we moeten doen is: breder kijken. Stel dat je de sloop van de oude brug direct koppelt aan de bouw van de nieuwe. Dan kun je materialen hergebruiken en slimmer plannen. Of kijk nog groter: wat als je niet alleen naar die ene brug kijkt, maar meerdere bruggen meeneemt die op hetzelfde moment aan vervanging toe zijn en je naar een circulaire standaard toe kan? Door projecten te combineren en in samenhang te organiseren wordt circulair werken niet alleen haalbaarder, maar ook veel efficiënter. Een mooi voorbeeld is Noord-Holland, waar verschillende opdrachtgevers nu de handen ineen slaan in de vervangingsopgave voor bruggen en viaducten.’

Door projecten te combineren en in samenhang te organiseren wordt circulair werken niet alleen haalbaarder, maar ook veel efficiënter.

Tom Coenen

 Wat zijn de grootste obstakels voor circulaire infrastructuur?

‘De drie grootste obstakels zijn een gebrek aan samenwerking, een te projectmatige aanpak en aanbestedingsprocedures die vooral gericht zijn op de laagste prijs. Vaak heerst er een ‘wij-zij’-mentaliteit tussen opdrachtgevers en marktpartijen, wat open dialoog in de weg staat. Daarnaast worden projecten meestal los uitgevoerd, terwijl programmatisch werken de mogelijkheid biedt om circulaire kansen te benutten en projecten slim te verbinden. Programmatisch werken kan bijvoorbeeld door soortgelijke projecten of opgaven te bundelen, waardoor er meer ruimte ontstaat voor de lange termijn. Aanbestedingsprocedures zijn daarnaast nog onvoldoende ingericht op circulariteit. Hoewel circulaire oplossingen op korte termijn duurder kunnen lijken, zijn ze op de lange termijn vaak goedkoper en duurzamer. Die winst zie je echter niet terug bij een enkele aanbesteding.’

Hoe kunnen we beter samenwerken?

‘Het begint met vertrouwen, waarbij de eerste stap ligt bij de aanbestedende partij. Opdrachtgevers en opdrachtnemers moeten open samenwerken en gezamenlijke doelen nastreven in plaats van alleen vast te houden aan individuele belangen. Een programmatische aanpak maakt het mogelijk om projecten te verbinden en circulariteit efficiënt toe te passen. Een mooi voorbeeld is het hergebruik van brugliggers in de A44 en A9, waarbij verschillende objecten en projecten gekoppeld zijn om grootschalige hergebruik te faciliteren. Ook raamovereenkomsten bieden bijvoorbeeld kansen voor zo’n langdurige samenwerkingen en geven daardoor veel meer ruimte voor innovatie en circulaire oplossingen.

Daarnaast is het belangrijk om aanbestedingscriteria af te stemmen op de volledige levensduur in plaats van alleen de aanschaf. Door hergebruik, levensduur en milieu-impact op te nemen en te focussen op de totale levenscycluskosten in plaats van alleen de initiële kosten, wordt er meer ruimte gecreëerd voor circulaire keuzes. Tot slot kan het slimmer gebruik maken van de ruimte en flexibiliteit in wet- en regelgeving helpen om succesvolle pilots structureel op te schalen.’

Kun je een voorbeelden geven van een succesvolle aanpak?

‘Een mooi voorbeeld is Waterschap Limburg, dat dankzij langjarige raamcontracten met meerdere marktpartijen een gestandaardiseerde, modulaire rioolzuiveringsinstallatie heeft gerealiseerd. Deze past door de aanpasbaarheid en herbruikbaarheid helemaal binnen het circulaire plaatje en wordt steeds meer door andere waterschappen overgenomen. Ook in Noord-Holland werken de provincie en Rijkswaterstaat vanuit een netwerkperspectief. Door werkzaamheden slim te bundelen verlagen ze de overheadkosten, werken ze efficiënter en benutten ze circulaire kansen beter.’

Welke tips wil je inkopers meegeven?

‘Inkopers kunnen verschillende stappen zetten om de transitie naar circulaire infrastructuur te versnellen. Door vroegtijdig open gesprekken te voeren met opdrachtnemende partij en samen de ruimte te benutten om te innoveren, leg je de basis voor circulaire oplossingen. Daarnaast is het belangrijk om te kijken naar de lange termijn. Neem de total cost of ownership mee in aanbestedingen en richt je op de levensduur en herbruikbaarheid van producten. Door circulaire criteria op te nemen in aanbestedingsdocumenten, zoals het gebruik van gerecyclede materialen en duurzame innovaties, moedig je leveranciers aan om met circulaire oplossingen te komen. Verder is samenwerking essentieel. Werk gezamenlijk aan een circulaire toekomst met andere inkopers, leveranciers en overheden om circulariteit te versnellen. We hebben al veel succesvolle pilots gehad, dus het is nu tijd om succesvolle initiatieven op te schalen om echte impact te realiseren.’

Door van te voren na te denken over de samenwerking die je vorm wilt geven voor circulair werken, kun je passende aanbestedingsaanpakken selecteren om daarbij de partijen contracteren die ook naar een circulaire toekomst willen bewegen.

Tom Coenen

Hoe zie je de toekomst van circulaire infrastructuur?

‘Ik hoop dat over tien jaar circulaire principes de norm zijn in de infrastructuur. We moeten stoppen met denken in losse projecten en bewegen naar programmatische aanpak, waarbij we door middel van samenwerking circulaire oplossingen centraal staan. De technologie en kennis zijn er al. De uitdaging zit in het veranderen van processen en mindset naar een lange-termijn- en netwerkperspectief. Als we daar nu in investeren, kunnen we een toekomst creëren met minder afval, lagere kosten en een kleinere milieu-impact. Circulariteit wordt dan niet iets extra’s, maar een vanzelfsprekend onderdeel van hoe we werken.’